چه تکنولوژی های نوینی برای شناسایی دی ان ای عزیزان مفقودالاثر یا کسانی که در حوادث جسدشان به لحاظ ظاهری قابل شناسایی نیست، به کار می رود.   مجموعه بدن انسان بالغ بر 100 تریلیون سلول دارد که این سلول ها در بافت های مختلف نقش های متفاوتی ایفا می کنند تمامی این سلول ها از یک سلول تخم که نیمی از اطلاعت ژنتیکی را از مادر و نیمی را از پدر گرفته ولی با آرایش جدید و یگانه به وجود آمده اند، سلول ها در عین منحصر به  فرد بودن دارای اطلاعات ژنتیکی 50 درصد مشابه مادر و 50 درصد مشابه پدر هستند یا به عبارتی یک پلاک ثابت حاوی اطلاعات مشابه درون تمامی سلول های ما  وجود دارد که با استفاده از ان امکان ردیابی و شناسایی اجساد از بین رفته در جنگ، حوادث و رخدادها امکان پذیر می شود. بنابراین، استخراج دی ان ای از هسته سلول ها و کد گذاری کردن آن  و مقایسه با کدهای دی ان ای پدر و مادر یا فرزند و حتی خواهر و برادر می تواند ما را در شناسایی این افراد یاری دهد.  

استخراج دی. ان. ای از چه نمونه هایی بیشتر صورت می گیرد؟   استخراج دی.ان.ای از سلول استخوان، ناخن و خون، تهیه طرح ‌واره‌های ژنی از نمونه‌های خون و هر نوع بافتی که باقی مانده باشد صورت می گیرد و بعد دی. ان. ای از هسته سلول بافتی که نمونه گرفته شده و با روش های خاص و پیچیده ای خالص سازی می شود.  

در مرکز تحقیقات ژنتیک چه نمونه هایی از پروفایل ژنتیکی نگهداری می شود؟   در مرکز ما دو بانک وجود دارد: بانک اطلاعات و نمونه های معلوم که متعلق به خانواده هایی است که فرزند مفقودالاثر دارند و یک بانک نمونه های مجهول شامل نمونه هایی که در  تفحص های مناطق عملیاتی به عنوان بقایای شهدا به دست آمده است.

  با توجه به این که 30 سال از  زمان جنگ گذشته ممکن است، اجزا بعضی شهدا تبدیل به خاک شده باشد ایا امکان شناسایی از طریق خاک منطقه عملیاتی که نشانه هایی از شهدا دارد نیز ممکن است؟   دی. ان. ای متعلق به موجودی است که یا زنده و یا روزی دارای حیات بوده است. حتی امکان شناسایی نمونه بافت های باقیمانده از انسان یا موجودی که چند هزار سال پیش می زیسته است وجود دارد. بنابراین، باید حتما بقایای انسان یا موجودات باشد تا بتوان دی. ان. ای را استخراج و از آن اطلاعات کسب کرد.  

آیا در دنیا هم از این تکنیک برای شناسایی استفاده می شود؟   بله، تنها روش شناسایی قربانیان غیرقابل شناسایی ، در رخدادها و حوادث و کشتارهای های دستجعی از طریق ژنتیکی است، بخصوص در اتفاق ها و رخدادهایی که با مرگ جمعی روبرو باشیم، مثلا در اثر حادثه زلزله  که همه مردم یک روستا از بین بروند امکان شناسایی و یا نگه داشتن پیکرها به خاطر شرایط نامطلوب و امکان تجزیه بافتی و از بین رفتن ان وجود ندارد، در چنین شرایطی که دریافت اطلاعات و شناخت فرد بر اساس خصوصیات فیزیکی در یک زمان محدود ممکن نیست، پیکر ها شماره گذاری می شوند و از هر کدام کمی از بافت باقیمانده نمونه برداری، کدگذاری و در فریزر نگهداری و سر فرصت دی. ان. ای و اطلاعات ژنتیکی این ها استخراج می شود و با مقایسه اطلاعات ژنتیکی پدر و مادر، خواهرها و برادرها و فرزندان شناسایی میشوند. به عبارتی  تنها روش شناسایی در این گونه حوادث، بررسی اطلاعات ژنتیکی با استخراج دی ان ای است که در کشورهای توسعه یافته نیز از آن استفاده می شود، البته چند سال پیش ما به کمک متخصصان آی تی کشورمان موفق به تهیه نرم‌افزاری شدیم که می تواند، مجموعه اطلاعات گسترده ژنتیکی را با یکدیگر مقایسه کند و همین باعث سرعت بخشیدن به فعالیت های ما شده است.

  برای شناسایی هر بافت چه مدت زمان لازم است؟   بستگی به کیفیت نمونه دارد، اگر نمونه خوب و با کیفیت باشد، شناسایی حدود یک تا دو روز طول می کشد، اگر نمونه ها از شرایط نامناسبی مثلاً مناطق مرطوب، هور، باتلاقی، شوره‌زار و حتی سال‌ها در معرض خورشید و عوارض طبیعی و حاوی مواد تجزیه کننده شیمیایی برداشت شده باشد کار را برای شناسایی اطلاعات ژنتیکی سخت تر می کند که باید فرایندهای پیچیده مختلف و زیادی را برای استخراج دی. ان. ای انجام دهیم که در این مورد گاه چند ماه نیز طول می کشد.  

در بانک شما چند نمونه دی ان ای نگهداری می شود؟   ما تقریبا از 30 تا 40 درصد خانواده های دارای عزیز مفقودالاثر کشورمان نمونه در اختیار داریم. بر اساس آمارها، در حدود  60 درصد از خانواده های شهدای گمنام و مفقود الاثر یک یا هر دو والدین فوت کرده اند یا در سنین کهنسالی هستند.کار اورژانسی این است که در قالب طرح پایش سلامت، نمونه ای از این خانواده های در قید حیات بگیرند و در اختیار ما قرار دهند تا بانک کامل شود. از آن جایی که بعد از گذشت 30 سال از جنگ خانواده ها با غم نبود، عزیزانشان کنار آمده اند اگر بدانند، نمونه گیری برای شناسایی مفقودالاثرهای جنگ می باشد، دلهره ها برای پیدا شدن عزیزشان شروع می شود و ممکن است، سلامت این پدر و مادرها را به خطر اندازد.

  تا کنون چه تعداد شناسایی صورت گرفته است؟   وقتی خانواده شهیدی به ما مراجعه می کند ممکن است، سه حالت برای عزیز این خانواده پیش آمده باشد ممکن است قبل از سال 81  که ما این فعالیت را شروع کردیم پیکر یا اجزایی از پیکر شهید در تفحصی به دست آمده و در جایی از کشورمان به عنوان شهید گمنام دفن شده باشد. از این گروه متاسفانه ما نمونه ای در اختیار نداریم، گروه دیگر که بنا به اظهار کمیته مفقودین حدود 4 تا 5 هزار نفر را تشکیل می دهند، هنوز تفحص نشده اند و قرار است در عملیات تفحص آینده شناسایی شوند. گروه سوم گروهی هستند که در فاصله سال 81 تا کنون تفحص شده اند که ما در بانک اطلاعاتی مرکز، نمونه ای از پیکر تمامی این عزیزان داریم و می توانم بگویم پروفایل های ژنتیکی شان در حال تکمیل است، به محض تکمیل شدن و مقایسه با پروفایل ژنتیکی نمونه های معلوم(خانواده ها) می توان این عزیزان را شناسایی کرد و اسامی آنان را در اختیار خانواده هایشان قرار داد. در حال حاضر پروفایل ژنتیکی بیش از هزار نمونه استخوانی از پیکرهای تفحص شده را تهیه کرده ایم، ولی در بانک نمونه های معلوم برای حدود 400 نفر از این شهدا خانواده منتسب یافت شده است، بنابراین اقدام فوری این است که از خانواده های عزیزان مفقودالاثر فاقد نمونه در قالب پایش سلامت نمونه گیری شود تا بانک اطلاعاتی خانواده های مفقودین کامل و تعداد زیادی از این پیکرها تعیین تکلیف شود.  

آیا گرفتن اطلاعات ژنتیکی همسر یا خواهر و برادر فرد مفقودالاثر یا شهید گمنام هم به شناسایی آن ها کمک می کند؟   اگر هرکدام از والدین فرد مفقودالاثر در قید حیات باشند یا ایشان دارای همسر و فرزند باشد، برای انجام فرایند شناسایی کارساز است. در همین راستا، نمونه ژنتیکی فرزند را شاخص قرار می دهیم، ژنوم مادری را از آن جدا می کنیم و اطلاعات ژنوم مربوط به پدر را در بانک اطلاعاتی مجهول مورد جستجو قرار می دهیم تا مشخص شود، ژنوم فر مفقودالاثری مشابه این ژنوم وجود دارد یا خیر. نمونه های گرفته شده از والدین یا فرزند شهید بهترین نمونه برای شناسایی است، هر چند در نبود ایشان، نمونه های ژنتیکی خواهران و برادران هم در این فرایند می توانند کمک کنند، ولی مراحل شناسایی سخت تر و پرهزینه تر می شود در این صورت، باید از ژنوم تمام خواهر و برادرهای  شهید پروفایل ژنتیکی تهیه کنیم و تنوع ژنتیکی این خواهر و برادرها و ژن های توارثی از طریق نسل مادری یعنی کروموزوم جنسی از نسل مادری و کروموزوم جنسی از نسل پدری را دنبال کنیم که کار و هزینه بیشتری دارد ولی امکان پذیر است.

  آیا تاکنون برای شناسایی نبش قبر صورت گرفته است؟   بله، در مواردی که بازسازی یا جابجایی مزار شهدای گمنام مطرح بوده، با گرفتن مجوز از مراجع تقلید نبش قبر صورت گرفته و نمونه برداری انجام و از ان ها پروفایل ژنتیکی تهیه شده است.  

مصاحبه از طاهره ساعدی